اثبات یگانگی خداوند
توحيد، يعني يگانه دانستن خدا، يكي از مهمترين محورهاي تبليغ و تعليم پيامبران الهي بوده است، قرآن كريم آن جا كه برنامه تبليغي پيامبراني چون نوح، هود، صالح و شعيب را بازگو ميكند يادآور ميشود كه نخستين پيام آنان به امتهاي خود اين بود كه «اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ»[1] چنان كه يكي از اهداف بعثت پيامبران را دعوت به يكتا پرستي ميداند «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ»[2] اهميت ويژة اين مسئله موجب شده است كه متكلمان احياناً آن را در فصلي جداگانه از ديگر صفات الهي مطرح كنند.بحث درباره توحيد از دو جهت ذاتي و صفاتي طرح مي شود كه به تبيين توحيد صفاتي مي پردازيم.
توحيد صفاتي دو معنا دارد:
الف. خدا در صفات بيهمتاست، زيرا:
اولاً: صفات خدا از خود او است، و كسي آنها را به او نداده است.
ثانياً: صفات كمال او غيرمتناهي و نامحدود است. و اين هر دو، مقتضاي واجب الوجود بالذات بودن خدا، و غنا و بينيازي مطلق او است.
ب: صفات كمال و ذاتي خداوند عين ذات اويند، يعني گرچه از نظر مفهوم مختلفند، ولي از نظر مصداق متحدند، و به عبارت ديگر، چنين نيست كه ذات خداوند از يك جهت عالم باشد، و از جهت ديگر قادر و مختار، بلكه علم و قدرت و اختيار عين حقيقت او ميباشند، زيرا اگر صفات خدا زائد بر ذات و مغاير با يكديگر باشند، در آن صورت نوعي كثرت و تركيب و محدوديت در ذات الهي راه خواهد يافت، كه همگي در حق خداوند محالاند.
و از طرفي، ذات در ايجاد موجودات و اعطاي علم و قدرت به آنها به صفات خود نيازمند است، و آنها غير ذات اويند، و نيازمند با وجوب و غناي ذاتي خداوند منافات دارد.
وحدت ذات و صفات از نظر مصداق، و تعدد و اختلاف آنها از نظر مفهوم را با دو مثال زير توضيح ميدهيم:
1. نفس انسان به خود عالم است، يعني عالم حضوري دارد، در اينجا سه مفهوم علم، عالم و معلوم انتزاع ميشود، در حالي كه مصداق همگي چيزي جز نفس نيست، يعني نفس هم مصداق علم است، هم مصداق عالم، و هم مصداق معلوم.
2. هر موجودي در مقايسه با خداوند هم مخلوق است، هم معلوم و هم مقدور، پس در عين اين كه واقعيت يك چيز است، ولي مفاهيم مختلف از آن اتنزاع ميشود، البته در انتزاع مفاهيم مختلف از يك واقعيت اعتبارات مختلفي لحاظ ميشوند، ولي اين اعتبارات، كثرت ذهني دارند نه كثرت واقعي.
انتزاع مفاهيم و صفات مختلف از ذات بسيط خداوند نيز همين گونه است، بنابراين، نظرية زيادت صفات بر ذات و مغايرت آنها با ذات كه اهل سنت و اشاعره معتقدند نادرست، و نظرية عينيت صفات با ذات كه اماميه و معتزله معتقدند درست و استوار است.
توحيد صفاتي در روايات
در احاديثي كه از ائمه اهل بيت ـ عليهم السلام ـ روايت شده، توحيد صفاتي مورد تأكيد بسيار قرار گرفته، و اعتقاد به زيادت صفات ذاتي خداوند بر ذات او مردود دانسته شده است. امام علي ـ عليه السلام ـ نفي صفات زائد بر ذات را كمال اخلاص در توحيد دانسته فرموده است:
«و كمال توحيده الاخلاص له، و كمال الاخلاص له نفي الصفات عنه».
آنگاه افزوده است: لازمة اعتقاد به صفات زائد بر ذات اعتقاد، به نوعي كثرت انگاري و تجزيه پذيري در ذات خداوندي است كه نشانة جهالت به ساحت و مقام الوهي است.
«فمن وصف الله سبحانه فقد قرنه، و من قرنه فقد ثناه، و من ثناه فقد جزأه، و من جزأه فقد جهله[3]؛ آن كس كه خداوند را به صفاتي (مغاير با ذات او) توصيف كند، براي او قرين قائل شده است، و آن كسي كه براي او قرين قائل شود، او را دوگانه دانسته است. و آن كس كه به دوگانگي او قائل شود، ذات خدا را تجزيه پذير دانسته، و آن كس كه چنين باوري داشته باشد، به خداوند جهل ورزيده است.»
بديهي است مقصود از نفي صفات از خداوند صفات زائد بر ذات است، نه واقعيت صفات، زيرا نفي صفات كمال از خداوند محال است، و از طرفي، امام علي ـ عليه السلام ـ در سخنان بسياري خداوند را به صفات كمال (چون علم، قدرت، اختيار، و…) توصيف كرده است.
امام حسن مجتبي ـ عليه السلام ـ فرموده است:
صفات خداوند از نظر واقعيت با يكديگر اختلاف ندارند، زيرا اگر چنين باشد، ذات خداوند از نظر كمالات وجودي متناهي و محدود خواهد بود: «و لا اختلاف صفة فيتناهي».[4]
امام جواد ـ عليه السلام ـ فرموده است:
خداوند «احدي المعني» است و معاني و صفات كثير و مختلف در ذات او راه ندارد: «انه واحد احدي المعني، و ليس بصفات كثيرة مختلفة»[5]
از برخي روايات به دست ميآيد كه اعتقاد به صفات زائد بر ذات در عصر ائمه طاهرين ـ عليهم السلام ـ رواج داشته است تا آن جا كه برخي از شيعيان نيز به آن گرايش داشتهاند، و ائمة اهل بيت ـ عليهم السلام ـ با صراحت، آن را نادرست دانستهاند. دلايلي كه در روايات بر نادرستي اين نظريه ذكر شده عبارت است از:
1. اعتقاد به صفات زائد بر ذات، گونهاي شرك (شرك غيرصريح) است.
2. اين اعتقاد مستلزم تشبيه گرايي است.
3. با بساطت و احديت ذات اقدس الهي منافات دارد.[6]
فرمولي نارسا
پيشوايان كلام اشعري و ماتريدي كه به زيادت صفات بر ذات خداوند قائلند، براي پاسخگويي به اشكالاتي كه بر اين نظريه وارد شده است (خصوصاً اشكال تعدد قدما). فرمولي را به كار گرفتهاند و آن اين كه:
«لا يقال هي هو و لاغيره[7]» يعني اگر چه صفات ذاتي خداوند زائد بر ذات او ميباشند، ولي نه گفته ميشود آنها عين ذات خدايند، و نه غير ذات او هستند، يعني هم نفي عينيت كردهاند و هم نفي غيريت.
ولي اين فرمول، گذشته از اين كه مشتمل بر تناقض گويي است، مشكل را حل نخواهد كرد، زيرا هر گاه صفات زائد بر ذات داراي واقعيت باشند، يا ممكن الوجودند يا واجب الوجود، فرض دوم با توحيد ذاتي منافات دارد، و در فرض نخست، واقعيت صفات، معلول خواهد بود، اگر معلول غير خداوند باشد، مستلزم نيازمندي خداوند به غير او است كه محال است، و اگر معلول ذات خداوند باشد، فرض اين است كه ذات، فاقد آن صفات است، و فاقد كمال نميتواند معطي كمال باشد.
ذات نايافته از هستي بخش كي تواند كه شود هستي بخش
________________________________________
[1] . اعراف/59، 65، 73، 85.
[2] . نحل/ 36.
[3] . نهج البلاغه، خطبه اول.
[4] . شيخ صدوق، توحيد، باب 2، حديث 5.
[5] . همان، باب 11، حديث 9.
[6] . در اين باره به كتاب «الالهيات في مدرسة اهل البيت ـ عليه السلام ـ» علي رباني گلپايگاني رجوع شود.
[7] . شهرستاني، ملل و نحل، ج 1، ص 95.